De woelige jaren van godsdiensttwist in de 16de eeuw brachten een nieuw genre voort: de berijmde psalm in volkstaal.

Deze psalmen werden ook op muziek gezet. Enkele Nederlandstalige 16de-eeuwse psalmboeken kregen in 2007 een erkenning als topstuk.

Het calvinisme heeft zijn sporen in de muziekgeschiedenis nagelaten. De metrische psalmteksten boden de vertalers immers de mogelijkheid om een muzikale zetting toe te voegen, zodat men op zoek ging naar geschikte melodieën. Het is al bij de eerste druk van 18 in het Frans berijmde psalmen, uitgegeven door de hervormer Johannes Calvijn zelf in 1539, dat muziek werd opgenomen.

In de Nederlanden kende het protestantisme een grote weerklank en al in 1540 verscheen in Antwerpen een volledige bundel van psalmen onder de bekende titel Souterliedekens, uitgegeven door Symon Cock. Ook hierin zijn wijsaanduidingen van liederen en zelfs concrete melodieën weergegeven. Cock gebruikte voor deze bundel zijn eigen selectie van de melodieën, waaronder ook bekende wereldlijke melodieën.

Een andere bekende vertaler van psalmen is Jan Utenhove, een Zuid-Nederlands dichter/prozaschrijver uit een oud Gents patriciërsgeslacht. Hij leidde omstreeks het midden van de 16de eeuw een zwervend bestaan als voorstander van de protestantse denkbeelden. Tijdens zijn twee verblijven te Londen speelde Utenhove een vooraanstaande rol in de Nederlandse vluchtelingengemeente. Onder meer voor deze gemeenschap verzorgde hij een psalmberijming. In 1551 verscheen een eerste volume, gevolgd door herdrukken en nieuwe volumes. Pas in 1566 voltooide Utenhove zijn psalter.
Van Utenhoves eerste bundel is er in Vlaanderen alleen een herdruk uit 1556 bewaard onder de titel: 25. Psalmen end andere ghesanghen diemen in de Duydtsche Ghemeynte te Londen, was ghebruyckende. Die bevindt zich in de universiteitsbibliotheek van Gent. Het boek laat toe een blik te werpen op de vroegste stadia in het ontwikkelingsproces van het volledige psalter. Utenhove was de eerste om een Nederlandstalige vertaling te bezorgen van het Calvijns psalter met behoud van de oorspronkelijke melodieën. Het exemplaar in de bibliotheek wordt bewaard onder het inventarisnummer ‘Res. 1948’ en bestaat uit 34 genummerde en 2 ongenummerde folio’s in octavoformaat (ca. 87x134mm). De druk bevat 30 liederen met muzieknotatie en is op één lied na een identieke herdruk van de uitgave van 1551. De universiteitsbibliotheek digitaliseerde dit boekje en plaatste de foto’s online.

Jan Utenhove

Is Utenhove de eerste om de Calvijns psalter te gebruiken, hij zal niet de bekendste worden. Petrus Dathenus’ (1531-1588) berijming op basis van dit psalter werd vrijwel onmiddellijk in de gereformeerde kerken in de Nederlanden en daarbuiten ingevoerd en verdrong in sommige gevallen het gebruik van de psalmberijmingen van Utenhove. De eerste uitgave van zijn vertaling verscheen in 1566, het jaar van de Beeldenstorm. De psalmen van Dathenus bleven zelfs in gebruik tot 1773. De universiteitsbibliotheek van Gent bezit twee bijzonder exemplaren van de psalmuitgaven van Dathenus. Aan de editie van 1574 is een catechismus en gebeden (onder andere van Utenhove) toegevoegd. De editie van 1579 is nog rijker en bevat ook een kalender. Bijzonder aan deze uitgaven is dat ze gedrukt zijn bij Andries Verschout, een Nederlands drukker die samenwerkte met Christoffel Plantijn. Werk van Verschout is zeldzaam, beide drukken zijn zelfs unica: ze zijn nergens anders te vinden dan in de Gentse universiteitsbibliotheek. De stukken worden bewaard onder inventarisnummers BL 5738/0-1 en BL 2034/9 en worden beide toegeschreven aan de drukker Verschout al is het drukkersvignet bij de eerste druk niet aanwezig. Het gaat om drukken op papier met 258+48 en 258+54 folio’s in 16° formaat.

Deze drie boekjes zijn bescheiden van formaat, maar onmisbaar voor de studie van de Nederlandstalige muziek en haar invloed op de liturgie van de reformatie in de Lage Landen.

Afbeelding 1: 25. Psalmen end andere ghesanghen ... van Jan Utenhove, 1556, UGent.
Albeelding 2: Petrus Dathenus